इन्द्रियानीकमिन्द्रियम्

श्लोक 1-2

श्लोक 3-4

इन्द्रियाणि यथा जन्तोः परीक्षेत विशेषवित्। ज्ञातुमिच्छन् भिषङ्गानमायुषस्तन्निबोधत [१] ||३||

अनुमानात् परीक्षेत दर्शनादीनि तत्त्वतः।
अद्धा हि विदितं [२] ज्ञानमिन्द्रियाणामतीन्द्रियम्||४||

श्लोक 5-6

श्लोक 7

घनीभूतमिवाकाशमाकाशमिव मेदिनीम् | विगीतमुभयं ह्येतत् पश्यन् मरणमृच्छति||७||

श्लोक 8

श्लोक 9

जले सुविमले जालमजालावतते नरः।
स्थिते गच्छति वा दृष्ट्वा जीवितात् परिमुच्यते||९||

श्लोक 10

श्लोक 11

योऽग्निं प्रकृतिवर्णस्थं नीलं पश्यति निष्प्रभम्।
कृष्णं वा यदि वा शुक्लं निशां व्रजति सप्तमीम्||११||

श्लोक 12

श्लोक 13-18

मृन्मयीमिव यः पात्रीं कृष्णाम्बरसमावृताम्| आदित्यमीक्षते शुद्धं चन्द्रं वा न स जीवति ||१३||

अपर्वणि यदा पश्येत् सूर्याचन्द्रमसोर्ग्रहम्। अव्याधितो व्याधितो वा तदन्तं तस्य जीवितम्||१४||

नक्तं सूर्यमहश्चन्द्रमनग्नौ धूममुत्थितम् ।
अग्निं वा निष्प्रभं रात्रौ दृष्ट्वा मरणमृच्छति||१५||

प्रभावतः प्रभाहीनान्निष्प्रभांश्च प्रभावतः |
नरा विलिङ्गान् पश्यन्ति भावान् भावाञ्जिहासवः [१] ||१६||

व्याकृतीनि विवर्णानि विसङ्ख्योपगतानि च | विनिमित्तानि पश्यन्ति रूपाण्यायुःक्षये नराः||१७||

यश्च पश्यत्यदृश्यान् वै दृश्यान् यश्च न पश्यति। तावुभौ [२] पश्यतः क्षिप्रं यमक्षयमसंशयम्||१८||

श्लोक 19-20

श्लोक 21

विपर्ययेण यो विद्याद्गन्धानां साध्वसाधुताम्|
न वा तान् [१] सर्वशो विद्यात्तं विद्याद्विगतायुषम् ||२१||

श्लोक 22

श्लोक 23

उष्णाञ्छीतान् खराञ्छ्लक्ष्णान्मृदूनपि च दारुणान्। स्पृश्यान् स्पृष्ट्वा ततोऽन्यत्वं मुमूर्षुस्तेषु मन्यते||२३||

श्लोक 24-25

श्लोक 26

स्वस्थाः प्रज्ञाविपर्यासैरिन्द्रियार्थेषु वैकृतम्। पश्यन्ति येऽसद्बहुशस्तेषां [१] मरणमादिशेत्||२६||

श्लोक 27

पुष्पिका

इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते इन्द्रियस्थाने इन्द्रियानीकमिन्द्रियं नाम चतुर्थोऽध्यायः||४||