दशप्राणायतनीयोऽध्यायः

श्लोक 1-2

श्लोक 3-4

दशैवायतनान्याहुः प्राणा येषु प्रतिष्ठिताः [१] | शङ्खौ मर्मत्रयं कण्ठो रक्तं शुक्रौजसी गुदम् ||३||

तानीन्द्रियाणि विज्ञानं चेतनाहेतुमामयान्।
जानीते यः स वै विद्वान् प्राणाभिसर उच्यते||४||

श्लोक 5

श्लोक 6-7

एवंवादिनं भगवन्तमात्रेयमग्निवेश उवाच – भगवंस्ते कथमस्माभिर्वेदितव्या भवेयुरिति||६||

भगवानुवाच- य इमे कुलीनाः पर्यवदातश्रुताः परिदृष्टकर्माणो दक्षाः शुचयो जितहस्ता जितात्मानः सर्वोपकरणवन्तः सर्वेन्द्रियोपपन्नाः प्रकृतिज्ञाः [१] प्रतिपत्तिज्ञाश्च ते ज्ञेयाः प्राणानामभिसरा हन्तारो रोगाणां; तथाविधा हि केवले शरीरज्ञाने शरीराभिनिर्वृत्तिज्ञाने प्रकृतिविकारज्ञाने च निःसंशयाः, सुखसाध्यकृच्छ्रसाध्ययाप्यप्रत्याख्येयानां च रोगाणां समुत्थानपूर्वरूपलिङ्गवेदनोपशयविशेषज्ञाने व्यपगतसन्देहाः, त्रिविधस्यायुर्वेदसूत्रस्य ससङ्ग्रहव्याकरणस्य सत्रिविधौषधग्रामस्य प्रवक्तारः [२], पञ्चत्रिंशतो मूलफलानां चतुर्णां च स्नेहानां पञ्चानां च लवणानामष्टानां च मूत्राणामष्टानां च क्षीराणां क्षीरत्वग्वृक्षाणां च षण्णां शिरोविरेचनादेश्च पञ्चकर्माश्रयस्यौषधगणस्याष्टाविंशतेश्च यवागूनां द्वात्रिंशतश्चर्णप्रदेहानां षण्णं च विरेचनशतानां पञ्चानां च कषायशतानां प्रयोक्तारः,
स्वस्थवृत्तविहितभोजनपाननियमस्थानचङ्क्रमणशयनासनमात्राद्रव्याञ्ज
नधूमनावनाभ्यञ्जन-
परिमार्जनवेगाविधारणविधारणव्यायामसात्म्येन्द्रियपरीक्षोपक्रमणसद्वृत्तकु शलाः [३], चतुष्पादोपगृहीते च भेषजे षोडशकले सविनिश्चये सत्रिपर्येषणे सवातकलाकलज्ञाने व्यपगतसन्देहाः, चतुर्विधस्य च स्नेहस्य चतुर्विंशत्युपनयस्योपकल्पनीयस्य [४] चतुःषष्टिपर्यन्तस्य [५] च व्यवस्थापयितारः, बहुविधविधानयुक्तानां च स्नेह्यस्वेद्यवम्यविरेच्यविविधौषधोपचाराणां च कुशलाः, शिरोरोगादेर्दोषांशविकल्पजस्य च व्याधिसङ्ग्रहस्य
सक्षयपिडकाविद्रधेस्त्रयाणां च शोफानां
बहुविधशोफानुबन्धानामष्टचत्वारिंशतश्च रोगाधिकरणानां चत्वारिंशदुत्तरस्य च नानात्मजस्य व्याधिशतस्य तथा विगर्हितातिस्थूलातिकृशानां सहेतुलक्षणोपक्रमाणां स्वप्नस्य च हिताहितस्यास्वप्नातिस्वप्नस्य च सहेतूपक्रमस्य षण्णां च लङ्घनादीनामुपक्रमाणां सन्तर्पणापतर्पणजानां च रोगाणां सरूपप्रशमनानां शोणितजानां च व्याधीनां मदमूर्च्छायसन्न्यासानां च सकारणरूपौषधोपचाराणां कुशलाः, कुशलाश्चाहारविधिविनिश्चयस्य प्रकृत्या हिताहितानामाहारविकाराणामग्र्यसङ्ग्रहस्यासवानां च
चतुरशीतेर्द्रव्यगुणकर्मविनिश्चयस्य रसानुरससंश्रयस्य
सविकल्पवैरोधिकस्य द्वादशवर्गाश्रयस्य चान्नपानस्य सगुणप्रभावस्य सानुपानगुणस्य नवविधस्यार्थसङ्ग्रहस्याहारगतेश्च
हिताहितोपयोगविशेषात्मकस्य च शुभाशुभविशेषस्य धात्वाश्रयाणां च रोगाणां सौषधसङ्ग्रहाणां दशानां च प्राणायतनानां यं च वक्ष्याम्यर्थेदशमहामूलीये त्रिंशत्तमाध्याये तत्र च कृत्स्नस्य तन्त्रोद्देशलक्षणस्य तन्त्रस्य च
ग्रहणधारणविज्ञानप्रयोगकर्मकार्यकालकर्तृकरणकुशलाः [६], कुशलाश्च स्मृतिमतिशास्त्रयुक्तिज्ञानस्यात्मनः शीलगुणैरविसंवादनेन च सम्पादनेन सर्वप्राणिषु चेतसो मैत्रस्य मातापितृभ्रातृबन्धुवत्, एवंयुक्ता [७] भवन्त्यग्निवेश! प्राणानामभिसरा हन्तारो रोगाणामिति||७||

श्लोक 8-9

श्लोक 10-14

भवन्ति चात्र-
भिषक्छद्म प्रविश्यैवं व्याधितांस्तर्कयन्ति ये| वीतंसमिव संश्रित्य वने शाकुन्तिका द्विजान्||१०||

श्रुतदृष्टक्रियाकालमात्राज्ञानबहिष्कृताः। वर्जनीया हि ते मृत्योश्चरन्त्यनुचरा भुवि ||११||

वृत्तिहेतोर्भिषङ्गानपूर्णान् मूर्खविशारदान्। वर्जयेदातुरो विद्वान् सर्पास्ते पीतमारुताः||१२||

ये तु शास्त्रविदो दक्षाः शुचयः कर्मकोविदाः। जितहस्ता जितात्मानस्तेभ्यो नित्यं कृतं नमः ||१३||

तत्र श्लोक:-
दशप्राणायतनिके श्लोकस्थानार्थसङ्ग्रहः |
द्विविधा भिषजश्चोक्ताः प्राणस्यायतनानि च ||१४||

पुष्पिका