मात्राशितीयोऽध्यायः

श्लोक 1-2

अथातो मात्राशितीयमध्यायं व्याख्यास्यामः||१|| इति ह स्माह भगवानात्रेयः ||२||

श्लोक 3

श्लोक 4

यावद्ध्यस्याशनमशितमनुपहत्य प्रकृतिं यथाकालं जरां गच्छति
तावदस्य मात्राप्रमाणं वेदितव्यं भवति ||४||

श्लोक 5

श्लोक 6

न चैवमुक्ते द्रव्ये गुरुलाघवमकारणं मन्येत, लघूनि हि द्रव्याणि वाय्वग्निगुणबहुलानि भवन्ति; पृथ्वीसोमगुणबहुलानीतराणि, तस्मात् स्वगुणादपि लघून्यग्निसन्धुक्षणस्वभावान्यल्पदोषाणि चोच्यन्तेऽपि सौहित्योपयुक्तानि, गुरूणि पुनर्नाग्निसन्धुक्षणस्वभावान्यसामान्यात्, अतश्चातिमात्रं दोषवन्ति सौहित्योपयुक्तान्यन्यत्र व्यायामाग्निबलात्; सैषा भवत्यग्निबलापेक्षिणी मात्रा ||६||

श्लोक 7

श्लोक 8

मात्रावद्ध्यशनमशितमनुपहत्य प्रकृतिं बलवर्णसुखायुषा
योजयत्युपयोक्तारमवश्यमिति||८||

श्लोक 9

श्लोक 10-11

वल्लूरं शुष्क शाकानि शालूकानि बिसानि च| नाभ्यसेद्गौरवान्मांसं कृशं नैवोपयोजयेत्||१०||

कूर्चिकांश्च किलाटांश्च शौकरं गव्यमाहिषे ।
मत्स्यान् दधि च माषांश्च यवकांश्च न शीलयेत् ||११||

श्लोक 12

श्लोक 13

तच्च नित्यं प्रयुञ्जीत स्वास्थ्यं येनानुवर्तते। अजातानां विकाराणामनुत्पत्तिकरं च यत्||१३||

श्लोक 14

श्लोक 15

सौवीरमञ्जनं नित्यं हितमक्ष्णोः प्रयोजयेत्।
पञ्चरात्रेऽष्टरात्रे वा स्रावणार्थे रसाञ्जनम्||१५||

श्लोक 16-18

श्लोक 18-20

यथा हि कनकादीनां मलिनां [१] विविधात्मनाम्||१८||

धौतानां निर्मला शुद्धिस्तैलचेलकचादिभिः। एवं नेत्रेषु मर्त्यानामञ्जनाश्च्योतनादिभिः||१९||

दृष्टिर्निराकुला भाति निर्मले नभसीन्दुवत्|२०|

श्लोक 20-25

श्लोक 25-26

वसाघृतमधूच्छिष्टैर्युक्तियुक्तैर्वरौषधैः||२५||

वर्तिं मधुरकैः कृत्वा स्नैहिकीं धूममाचरेत्|२६|

श्लोक 26-27

श्लोक 27-33

गौरवं शिरसः शूलं पीनसार्धावभेदकौ||२७||

कर्णाक्षिशूलं कासश्च हिक्काश्वासौ गलग्रहः। दन्तदौर्बल्यमास्रावः श्रोत्रघ्राणाक्षिदोषजः ||२८||

पूतिघ्रणास्यगन्धश्च दन्तशूलमरोचकः ।
हनुमन्याग्रहः कण्डूः क्रिमयः पाण्डुता मुखे ||२९||

श्लेष्मप्रसेको वैस्वर्यं गलशुण्ड्युपजिह्विका
खालित्यं [१] पिञ्जरत्वं च केशानां पतनं तथा ||३०||

क्षवथुश्चातितन्द्रा च बुद्धेर्मोहोऽतिनिद्रता | धूमपानात् प्रशाम्यन्ति बलं भवति चाधिकम् ||३१||

शिरोरुहकपालानामिन्द्रियाणां स्वरस्य च।
न च वातकफात्मानो बलिनोऽप्यूर्ध्वजत्रुजाः ||३२||

धूमवक्त्रकपानस्य [२] व्याधयः स्युः शिरोगताः|३३|

श्लोक 33-36

श्लोक 36-38

परं द्विकालपायी स्यादह्नः कालेषु बुद्धिमान्||३६||

प्रयोगे, स्नैहिके त्वेकं, वैरेच्यं त्रिचतुः पिबेत्| हृत्कण्ठेन्द्रियसंशुद्धिर्लघुत्वं शिरसः शमः||३७||

यथेरितानां दोषाणां सम्यक्पीतस्य लक्षणम् | ३८|

श्लोक 38-40

श्लोक 41-46

परं त्वतः प्रवक्ष्यामि धूमो येषां विगर्हितः । न विरिक्तः पिबेद्धूमं न कृते बस्तिकर्मणि||४१||

न रक्ती न विषेणार्तो न शोचन्न [१] च गर्भिणी | न श्रमे न मदे नामे न पित्ते न प्रजागरे||४२||

मूर्च्छाभ्रमतृष्णासु न क्षीणे नापि च क्षते।
न मद्यदुग्धे [२] पीत्वा च न स्नेहं न च माक्षिकम्||४३||

धूमं न भुक्त्वा दध्ना [३] च न रूक्षः क्रुद्ध एव च। न तालुशोषे तिमिरे शिरस्यभिहिते न च||४४||

न शङ्खके न रोहिण्यां न मेहे न मदात्यये। एषु धूममकालेषु मोहात् पिबति यो नरः||४५||

रोगास्तस्य प्रवर्धन्ते दारुणा धूमविभ्रमात्|४६|

श्लोक 46-48

श्लोक 48-49

ऋज्वङ्गचक्षुस्तच्चेताः सूपविष्टस्त्रिपर्ययम्||४८||

पिबेच्छिद्रं पिधायैकं नासया धूममात्मवान्|४९|

श्लोक 49-51

श्लोक 51-52

दूराद्विनिर्गतः पर्वच्छिन्नो नाडीतनूकृतः||५१|| नेन्द्रियं बाधते धूमो मात्राकालनिषेवितः|५२|

श्लोक 52-56

श्लोक 56-63

वर्षे [१] वर्षेऽणुतैलं च कालेषु त्रिषु ना चरेत्|| ५६||

प्रावृट्शरद्वसन्तेषु गतमेघे नभस्तले।
नस्यकर्म यथाकालं यो यथोक्तं निषेवते ||१७||

न तस्य चक्षुर्न घ्राणं न श्रोत्रमुपहन्यते ।
न स्युः श्वेतान कपिलाः केशाः श्मश्रूणि वा पुनः ||५८||

न च केशाः प्रमुच्यन्ते [२] वर्धन्ते च विशेषतः। मन्यास्तम्भः शिरःशूलमर्दितं हनुसङ्ग्रहः||५९||

पीनसार्धावभेदौ च शिरःकम्पश्च शाम्यति | सिराः शिरःकपालानां सन्धयः स्नायुकण्डराः ||६०||

नावनप्रीणिताश्चास्य लभन्तेऽभ्यधिकं बलम् | मुखं प्रसन्नोपचितं स्वरः स्निग्धः स्थिरो महान् ||६१||

सर्वेन्द्रियाणां वैमल्यं बलं भवति चाधिकम् | न चास्य रोगाः सहसा प्रभवन्त्यूर्ध्वजत्रुजाः||६२||

जीर्यतश्चोत्तमाङ्गेषु [३] जरा न लभते बलम्|६३|

श्लोक 63-71

श्लोक 71-76

आपोथिताग्रं द्वौ कालौ कषायकटुतिक्तकम्||७१||

भक्षयेद्दन्तपवनं दन्तमांसान्यबाधयन्|
निहन्ति गन्धं वैरस्यं जिह्वादन्तास्यजं मलम् ||७२||

निष्कृष्य रुचिमाधत्ते सद्यो दन्तविशोधनम्। करञ्जकरवीरार्कमालतीककुभासनाः||७३||

शस्यन्ते दन्तपवने ये चाप्येवंविधा द्रुमाः । सुवर्णरूप्यताम्राणि त्रपुरीतिमयानि च||७४||

जिह्वानिर्लेखनानि स्युरतीक्ष्णान्यनृजूनि च। जिह्वामूलगतं यच्च मलमुच्छ्वासरोधि च||७५||

दौर्गन्ध्यं भजते तेन तस्माज्जिह्वां विनिर्लिखेत्|७६|

श्लोक 76-77

श्लोक 78-89

हन्वोर्बलं स्वरबलं वदनोपचयः परः ।
स्यात् परं च रसज्ञानमन्ने च रुचिरुत्तमा||७८||

न चास्य कण्ठशोषः स्यान्नीष्ठयोः स्फुटनाद्भयम् । न च दन्ताः क्षयं यान्ति दृढमूला भवन्ति च||७९||

-न शूल्यन्ते न चाम्लेन हृष्यन्ते भक्षयन्ति च। परानपि खरान् भक्ष्यांस्तैलगण्डूषधारणात्||८०||

नित्यं स्नेहार्द्रशिरसः शिरःशूलं न जायते । न खालित्यं न पालित्यं न केशाः प्रपतन्ति च ||८१||

बलं शिरः कपालानां विशेषेणाभिवर्धते ।
दृढमूलाश्च दीर्घाश्च कृष्णाः केशा भवन्ति च ||८२||

इन्द्रियाणि प्रसीदन्ति सुत्वग्भवति चाननम् [१] | निद्रालाभः सुखं च स्यान्मूर्ध्नि तैलनिषेवणात्||८३||

न कर्णरोगा वातोत्था न मन्याहनुसङ्ग्रहः । -नोच्चैः श्रुतिर्न बाधिर्यं स्यान्नित्यं कर्णतर्पणात्||८४||

स्नेहाभ्यङ्गाद्यथा कुम्भश्चर्म स्नेहविमर्दनात् | भवत्युपाङ्गादक्षश्च दृढः क्लेशसहो यथा || ८५||

तथा शरीरमभ्यङ्गाद्दृढं सुत्वक् च जायते। प्रशान्तमारुताबाधं क्लेशव्यायामसंसहम्||८६||

स्पर्शनेऽभ्यधिको वायुः स्पर्शनं च त्वगाश्रितम् | त्वच्यश्च परमभ्यङ्गस्तस्मात्तं [२] शीलयेन्नरः ||८७||

न चाभिघाताभिहतं गात्रमभ्यङ्गसेविनः। विकारं भजतेऽत्यर्थं बलकर्मणि वा क्वचित् ||८८||

सुस्पर्शोपचिताङ्गश्च बलवान् प्रियदर्शनः | भवत्यभ्यङ्गनित्यत्वान्नरोऽल्पजर एव च ||८९||

श्लोक 90-92

श्लोक 93-94

दौर्गन्ध्यं गौरवं तन्द्रां कण्डूं मलमरोचकम्। स्वेदबीभत्सतां हन्ति शरीरपरिमार्जनम् ||९३||

पवित्रं वृष्यमायुष्यं श्रमस्वेदमलापहम् [१] । शरीरबलसन्धानं स्नानमोजस्करं परम्||९४||

श्लोक 95-102

श्लोक 103

नगरी नगरस्येव रथस्येव रथी यथा।
स्वशरीरस्य मेधावी कृत्येष्ववहितो भवेत्||१०३||

श्लोक 104

श्लोक 105-111

तत्र श्लोका:-
मात्रा द्रव्याणिमात्रां च संश्रित्य गुरुलाघवम् |,
द्रव्याणां गर्हितोऽभ्यासो येषां येषां च शस्यते||१०५||

अञ्जनं धूमवर्तिश्च त्रिविधा वर्तिकल्पना |
धूमपानगुणाः कालाः पानमानं च यस्य यत्||१०६||

व्यापत्तिचिह्नं भैषज्यं धूमो येषां विगर्हितः ।
पेयो यथा यन्मयं च नेत्रं यस्य च यद्विधम् ||१०७||

नस्यकर्मगुणा नस्तः कार्यं यच्च यथा यदा| भक्षयेद्दन्तपवनं यथा यद्यद्गुणं च यत् ||१०८||

यदर्थं यानि चास्येन धार्याणि कवलग्रहे।
तैलस्य ये गुणा दिष्टाः [१] शिरस्तैलगुणाश्च ये||१०९||

कर्णतैले तथाऽभ्यङ्गे पादाभ्यङ्गेऽङ्गमार्जने|
स्नाने वाससि शुद्धे च सौगन्ध्ये रत्नधारणे||११०||

शौचे संहरणे लोम्नां पादत्रच्छत्रधारणे|
गुणा मात्राशितीयेऽस्मिंस्तथोक्ता [२] दण्डधारणे||१११||

पुष्पिका