स्वेदाध्यायः

अथातः स्वेदाध्यायं व्याख्यास्यामः ||१||

इति ह स्माह भगवानात्रेयः||२||

रोगर्तुव्याधितापेक्षो नात्युष्णोऽतिमृदुर्न च।
द्रव्यवान् कल्पितो देशे स्वेदः कार्यकरो मतः ||६||

आमाशयगते वाते कफे पक्वाशयाश्रिते| रूक्षपूर्वी हितः स्वेदः स्नेहपूर्वस्तथैव च||९||

सुशुद्धैर्नक्तकैः पिण्ड्या गोधूमानामथापि वा। पद्मोत्पलपलाशैर्वा स्वेद्यः संवृत्य चक्षुषी||११||

शीतशूलव्युपरमे स्तम्भगौरवनिग्रहे।
सञ्जाते मार्दवे स्वेदे स्वेदनाद्विरतिर्मता||१३||

कषायमद्यनित्यानां गर्भिण्या रक्तपित्तिनाम्| पित्तिनां सातिसाराणां रूक्षाणां मधुमेहिनाम्||१६||

विदग्धभ्रष्टब्रध्नानां विषमद्यविकारिणाम्| श्रान्तानां नष्टसञ्ज्ञानां स्थूलानां पित्तमेहिनाम् ||१७||

तृष्यतां क्षुधितानां [१] च क्रुद्धानां शोचतामपि| कामल्युदरिणां चैव क्षतानामाढ्यरोगिणाम्||१८||

दुर्बलातिविशुष्काणामुपक्षीणौजसां तथा
भिषक् तैमिरिकाणां च न स्वेदमवतारयेत्||१९||

तिलमाषकुलत्थाम्लघृततैलामिषौदनैः। पायसैः कृशरैर्मांसैः पिण्डस्वेदं प्रयोजयेत्||२५||

गोखरोष्ट्रवराहाश्वशकृद्भिः सतुषैर्यवैः। सिकतापांशुपाषाणकरीषायसपूटकैः||२६||

श्लैष्मिकान् स्वेदयेत् पूर्वैर्वातिकान् समुपाचरेत्। द्रव्याण्येतानि शस्यन्ते यथास्वं प्रस्तरेष्वपि ||२७||

ग्राम्यानूपौदकं मांसं पयो बस्तशिरस्तथा| वराहमध्यपित्तासृक् [१] स्नेहवत्तिलतण्डुलाः||२९||

इत्येतानि समुत्क्वाथ्य नाडीस्वेदं प्रयोजयेत्। देशकालविभागज्ञो [२] युक्त्यपेक्षो भिषक्तमः||३०||

वारुणामृतकैरण्डशिग्रुमूलकसर्षपैः । वासावंशकरञ्जार्कपत्रैरश्मन्तकस्य च||३१||

शोभाञ्जनकसैरेयमालतीसुरसार्जकैः [३] | पत्रैरुत्क्वाथ्य सलिलं नाडीस्वेदं प्रयोजयेत्||३२||

भूतीकपञ्चमूलाभ्यां सुरया दधिमस्तुना | मूत्रैरम्लैश्च सस्नेहैर्नाडीस्वेदं प्रयोजयेत्||३३||

गोधूमशकलैश्चूर्णैर्यवानामम्लसंयुतैः। सस्नेहकिण्वलवणैरुपनाहः प्रशस्यते||३५||

गन्धैः : सुरायाः किण्वेन जीवन्त्या शतपुष्पया | उमया कुष्ठतैलाभ्यां युक्तया चोपनाहयेत्||३६||

चर्मभिश्चोपनद्धव्यः सलोमभिरपूतिभिः। उष्णवीर्यैरलाभे तु कौशेयाविकशाटकैः||३७||

सङ्करः प्रस्तरो नाडी परिषेकोऽवगाहनम्। जेन्ताकोऽश्मघनः कर्षुः कुटी भूः कुम्भिकैव च ||३९||

कूपो होला इत्येते स्वेदयन्ति त्रयोदश| तान् यथावत् प्रवक्ष्यामि सर्वानेवानुपूर्वशः||४०||

शूकशमीधान्यपुलाकानां वेशवारपायसकृशरोत्कारिकादीनां वा प्रस्तरे कौशेयाविकोत्तरप्रच्छदेपञ्चाङ्गुलोरुबूकार्कपत्रप्रच्छदे स्वभ्यक्तसर्वगात्रस्य शयानस्योपस्वेदनं [१] प्रस्तरस्वेद इति विद्यात्||४२||

वातिकोत्तरवातिकानां पुनर्मूलादीनामुत्क्वाथैः सुखोष्णैः कुम्भीर्वर्षणिकाः [१] प्रनाडीर्वा पूरयित्वा यथार्हसिद्धस्नेहाभ्यक्तगात्रं वस्त्रावच्छन्नं परिषेचयेदिति परिषेकः||४४||

अथ जेन्ताकं चिकीर्षुर्भूमिं परीक्षेत तत्र पूर्वस्यां दिश्युत्तरस्यां वा गुणवति प्रशस्ते भूमिभागे कृष्णमधुरमृत्तिके सुवर्णमृत्तिके वा परीवापपुष्करिण्यादीनां जलाशयानामन्यतमस्य कूले दक्षिणे पश्चिमे वा सूपतीर्थे समसुविभक्तभूमिभागे सप्ताष्टौ वाऽरत्नीरुपक्रम्योदकात् प्राङ्मुखमुदङ्मुखं वाऽभिमुखतीर्थं कूटागारं कारयेत्, उत्सेधविस्तारतः परमरत्नीः षोडश, समन्तात् सुवृत्तं मृत्कर्मसम्पन्नमनेकवातायनम् अस्य कूटागारस्यान्तः समन्ततो भित्तिमरत्निविस्तारोत्सेधां पिण्डिकां कारयेदाकपाटात्, मध्ये चास्य कूटागारस्य चतुष्किष्कुमात्रं पुरुषप्रमाणं मृन्मयं कन्दुसंस्थानं -बहुसूक्ष्मच्छिद्रमङ्गारकोष्ठकस्तम्भं सपिधानं कारयेत्; तं च खादिराणामाश्वकर्णादीनां वा काष्ठानां पूरयित्वा प्रदीपयेत्; स यदा जानीयात् साधु दग्धानि काष्ठानि गतधूमान्यवतप्तं च केवलमग्निना तदग्निगृहं स्वेदयोग्येन चोष्मणा युक्तमिति, तत्रैनं पुरुषं वातहराभ्यक्तगात्रं वस्त्रावच्छन्नं प्रवेशयेत्, प्रवेशयंश्चैनमनुशिष्यात्- सौम्य ! प्रविश कल्याणायारोग्याय चेति प्रविश्य चैनां पिण्डिकामधिरुह्य पार्श्वापरपार्श्वाभ्यां यथासुखं शयीथाः, न च त्वया स्वेदमूर्च्छापरीतेनापि सता पिण्डिकैषा विमोक्तव्याऽऽप्राणोच्छ्वासात्, भ्रश्यमानो ह्यतः पिण्डिवकावकाशाद्द्वारमनधिगच्छन् स्वेदमूर्च्छापरीततया सद्यः प्राणाञ्जह्याः, तस्मात् पिण्डिकामेनां न कथञ्चन मुञ्चेथाः; त्वं यदा जानीयाः विगताभिष्यन्दमात्मानं सम्यक्प्रस्रुतस्वेदपिच्छं सर्वस्रोतोविमुक्तं लघूभूतमपगतविबन्धस्तम्भसुप्तिवेदनागौरवमिति, ततस्तां पिण्डिकामनुसरन् द्वारं प्रपद्येथाः, निष्क्रम्य च न सहसा चक्षुषोः परिपालनार्थं शीतोदकमुपस्पृशेथाः,
-अपगतसन्तापक्लमस्तु मुहूर्तात् सुखोष्णेन वारिणा यथान्यायं परिषिक्तोऽश्नीयाः; इति जेन्ताकस्वेदः || ४६||

…कर्षूस्वेदः प्रवक्ष्यते।
खानयेच्छयनस्याधः कर्षं स्थानविभागवित्||५०||

दीप्तैरधूमैरङ्गारैस्तां कर्षू पूरयेत्ततः।
तस्यामुपरि शय्यायां स्वपन् स्विद्यति ना सुखम् ||५१||

कुम्भीं वातहरक्वाथपूर्णां भूमौ निखानयेत्। अर्धभागं त्रिभागं वा शयनं तत्र चोपरि || ५६||

स्थापयेदासनं वाऽपि नातिसान्द्रपरिच्छदम्| अथ कुम्भ्यां सुसन्तप्तान् प्रक्षिपेदयसो गुडान्||५७||

पाषाणान् वोष्मणा तेन तत्स्थः स्विद्यति ना सुखम्। सुसंवृताङ्गः स्वभ्यक्तः स्नेहैरनिलनाशनैः||५८||

धीतीकां [१] तु करीषाणां यथोक्तानां प्रदीपयेत्। शयनान्तःप्रमाणेन शय्यामुपरि तत्र च ||६१||

सुदग्धायां विधूमायां यथोक्तामुपकल्पयेत्। स्ववच्छन्नः स्वपंस्तत्राभ्यक्तः स्विद्यति ना सुखम् ||६२||

होलाकस्वेद इत्येष सुखः प्रोक्तो महर्षिणा । इति त्रयोदशविधः स्वेदोऽग्निगुणसंश्रयः||६३||

इत्युक्तो द्विविधः स्वेदः संयुक्तोऽग्निगुणैर्न च||६५||

एकाङ्गसर्वाङ्गगतः स्निग्धो रूक्षस्तथैव च| इत्येतत्त्रिविधं द्वन्द्वं स्वेदमुद्दिश्य कीर्तितम् ||६६||

तत्र श्लोका:-
स्वेदो यथा कार्यकरो हितो येभ्यश्च यद्विधः । यत्र देशे यथा योग्यो देशी रक्ष्यश्च यो यथा || ६८||

स्विन्नातिस्विन्नरूपाणि तथाऽतिस्विन्नभेषजम्। अस्वेद्याः स्वेदयोग्याश्च स्वेदद्रव्याणि कल्पना||६९||

त्रयोदशविधः स्वेदो विना दशविधोऽग्निना| सङ्ग्रहेण च षट् स्वेदाः स्वेदाध्याये निदर्शिताः||७०||

स्वेदाधिकारे यद्वाच्यमुक्तमेतन्महर्षिणा [१] | शिष्यैस्तु प्रतिपत्तव्यमुपदेष्टा पुनर्वसुः||७१||